شرایط ظهور از دیدگاه قرآن کریم
یکی از اعمالی که در عصر غیبت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف باید منتظران قدوم مبارکش انجام دهند، بحث دعا برای فرج و ظهور است.
خود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز از ما خواسته اند: «وَ أَکْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِیلِ الْفَرَجِ فَإِنَّ ذَلِکَ فَرَجُکُمْ». [۱]
این موضوع باعث شده که برای برخی این سؤال پیش آید که وقتی قرار است برای ظهور امام زمان دعا کنیم، دیگر چه نیازی به تلاش برای زمینه سازی برای ظهور است؟
پاسخ آن است که دعا در کنار تلاش و کوشش است، نه به جای آن. در قرآن کریم آمده است که رزمندگانی که سینه سپر کرده و آمادۀ دفاع هستند، این گونه دعا می‌کنند:“رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرین”؛ [۲] پروردگارا! صبر و شکیبایی بر ما فرو ریز و قدم‌های ما را ثابت و استوار بدار و ما را بر گروه کافران پیروز فرما.
راز این مطلب هم آن است که اگرچه وظیفۀ انسان، حرکت و تلاش است، پیروزی به دست خداست و به همین علت در ابتدا از پروردگار می‌خواهند که آن‌ها را پیروز کند: «رَبَّنا… وَ انْصُرْنا».
یعنی این گونه نیست که همۀ کارها به دست ما درست شود؛ مثل این که ممکن است شما همۀ برق‌ها را بزنید، اما از ادارۀ برق قطع باشد. اگر از ادارۀ برق قطع باشد، شما همۀ کلیدها را هم بزنید روشن نمی شود؛ از ادارۀ برق قطع است. اگر خدا نخواهد، شما هرچه هم تلاش کنید، بی فایده است.
پس ببینید این حد وسط است؛ به خاطر همین هم گفته اند که تلاش کنید، اما هنگام شروع آن بگویید: «إِنْ شاءَ اللَّه»؛ یعنی اگر خدا بخواهد، من این کار انجام می‌دهم.
مروری بر زندگانی معصومان علیهم السلام نیز نشان می‌دهد، با وجود این که مظهر دعا بودند، اما شبانه روز، در حال تلاش و کوشش نیز بودند. حضرت امیر علیه السلام نه فقط در جبهه، که در جامعه و خانه اش هم، مرد کار بود. هم علف پاک می‌کرد و کفش را وصله می‌کرد و هم مشک آب را برای یتیم‌ها می‌کشد؛ یعنی خدمات اجتماعی انجام می‌داد.
امام باقر علیه السلام بیل دست می‌گرفت و در هوای داغ حجاز بیل می‌زد. کسی آمد و به امام گفت: شما از فامیل و اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و از سادات قریش هستی. اگر الآن مرگ برسد، چه می‌کنی؟ دنبال دنیا هستی؟ آن حضرت فرمود: در بهترین حالات هستم. بیل به دست دارم. کسی که بیل در دست دارد، در شریف ترین حالات است. و الآن اگر مرگ بیاید، استقبال می‌کنم و افتخار می‌کنم که در این حال بمیرم، چون پول تهیه می‌کنم تا به مثل تو نیاز نداشته باشم.
در روایت می‌خوانیم که دعای افرادی که بی کارند و هیچ تلاشی نمی کنند، مستجاب نمی شود.
این مطلب ریشۀ قرآنی دارد، زیرا وقتی در مورد شرایط استجابت دعا به این کتاب آسمانی مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم که ایمان و انجام اعمال صالح را دو شرط استجابت دعا معرفی کرده و می‌فرماید:“وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ”، [۳] و کدام عمل از اصلاح امر فرج امام عصر، صالح تر است.
نقش توکل در زمینه سازی ظهور:
علاوه بر تصور اشتباه دربارۀ دعا برای فرج، که در پیش توضیح داده شد و راه حل آن نیز بیان گردید، یکی از مشکلات عقیدتی در باب زمینه سازی برای ظهور، برداشت غلط دربارۀ توکل است.
این درست است که اسلام، خداوند متعال را تکیه گاه انسان معرفی میکند، زیرا از طرفی قدرتش بی انتها و بر همه چیز توانا و همۀ قدرت‌ها از او پدید آمده است و از سوی دیگر، از همه مهربان تر و أَرْحَمُ الرَّاحِمِین است و تمام صفاتی که در تکیه گاه تزلزل ناپذیر لازم است، تنها در او موجود است؛
اما باید دانست که توکل در مقابل جهد و سعی نیست که آیا جهد و سعی کنیم یا توکل؟ توکل یعنی انسان همیشه به آنچه مقتضای حق است، عمل کند و در این راه به خدا اعتماد کند که خداوند حامی و پشتیبان کسانی است که حامی و پشتیبان حقند. توکل، تضمین الهی است برای کسی که همیشه حامی و پشتیبان حق است و خداوند این عالم را طوری ساخته است که همواره از کسانی که حق و حقیقت را حمایت کنند، حمایت میکند. حق همواره تأیید معنوی با خود دارد.
اساساً کار نکردن و راه نرفتن که تضمین، و سکون و توقف، تأیید نمی خواهد. رنج و مشقت‌هایی در پیمودن راه هست که اراده را سست و عزیمت را فسخ میکند که توکل نیاز دارد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عده ای را دید که زراعت و کشت و کار و نمی کنند و به آن‌ها فرمود: «شما چه کار می‌کنید؟ » گفتند: ما توکل می‌کنیم. ایشان فرمود: «لا بَلْ أَنْتُمُ الْمُتَّکِلوُنَ»؛ [۴] چنین نیست؛ شما سربارِ مردم هستید!
بنابراین مفهوم توکل، تسلیم حوادث شدن نیست، بلکه در عین به کار گرفتن تمام قدرت و نیرو، توجه داشته باشد که آنچه دارد از خود او نیست و آنان که فرمان خدا را زیرپا بگذارند و از فراهم کردن نیروهای مادی و معنوی غفلت ورزند، هرگز مشمول یاری او نخواهند بود.
پس توکل، هیچ ربطی به فراهم نکردن زمینه‌های ظهور ندارد، بلکه برعکس؛ باید در این جهت تلاش کرد، منتها نباید مغرور به اعمال خود شد و نه به بهانۀ توکل به خدا، کوشش در این راستا را تعطیل کرد.
[۱]: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص۴۸۵
[۲]: بقره، آیه ۲۵۰
[۳]: شوری، آیه ۲۶
[۴]: میرزاحسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۲۱۷.
