۱.الف- أبدال
(از یاران حضرت مهدی در عصر ظهورند) عده ای معلوم از شایستگان خدا هستند که میگویند: هیچگاه زمین از آنان خالی نباشد و جهان بر ایشان برپاست و آن گاه یکی از آنان بمیرد، خدا دیگری را بر می گزیند. (۱)
در روایات اسلامی آمده: اینان گروهی از یاران حضرت مهدی در محدوده سوریه کنونی اند و هنگام ظهور، خود را به مکه میرسانند و با ایشان بیعت می کنند. (۲)
امام رضا: أبدال همان اوصیا هستند که خدا، ایشان را بَدَلِ پیامبران قرار داد. (۳)
الف- اَنطاکیه
(محل بیرون آوردن تورات و انجیل واقعی از آن پس از ظهور) شهری در روم باستان بوده که بدست یوناییان ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بناشده و الان جزو قلمرو ترکیه ست. شاید ذکر انطاکیه در روایات مهدویت، وجود رابطه تنگاتنگ بین حضرت مهدی و مسیح است. امام باقر فرمودند: تورات و انجیل (واقعی) را از سرزمینی که انطاکیه نام دارد، بیرون می آورد. (۴)
۱)کنزالعمال ج۱۱؛
۲)کتاب الغیبه طوسی ص۴۷۶؛
۳)الاحتجاج ج۲؛
۴)علل الشرایع ج۱
۲.الف- انجمن حجتیه
از گروه هایی اند که از بیش از نیم قرن پیش، در بحث های مهدویت کانون توجه بوده اند. این انجمن در سال ۳۲ ه.ش با هدف مبارزه با بهائیت (که در دستگاه پهلوی هم نفوذ کرده بود) با تلاش شیخ محمود ذاکرزاده تولایی(حلبی) با همکاری جمعی از متدیّنین راه افتاد. وجود بندی در اساسنامه آنان، انقلابیون پیش و پس از انقلاب را بشدت ناراحت کرده بود: “انجمن به هیچ وجه در امور سیاسی مداخله نخواهد داشت”
بیشتر افرادی که توسط انجمن از بهائیت برمیگشتند، توبه نامه ای مینوشتند که متون بسیاری از آن در کتابخانه آستان قدس موجود است. پیش از انقلاب تاییدیه هایی از برخی مراجع داشتند که هنوز به آن استناد میکنند. نیروهای تربیت شده آنان به سه دسته تقسیم شدند: برخی مخالف انقلاب، برخی موافق انقلاب، و برخی بی تفاوت. انجمن حجتیه چند ماه قبل از انقلاب (شهریور۵۷) مواضعش در رابطه با سیاست را تغییر داد و با انقلاب همراه شد. پس از انقلاب از سوی برخی رهبران انقلابی، انجمن بعنوان یک عنصر خطرناک معرفی شد.
مثلا امام خمینی که روزگاری آقای حلبی را تایید میکرد، به تدریج به حرکت انجمن بدبین شد و حمایت خود را قطع کرد. و آنان پس از کش و قوس ها، در سال ۶۲ ه.ش ضمن بیانیه ای، بطور رسمی تعطیلی خود را اعلام کردند. اکنون که حدود ۳۵ سال از انحلال آنان میگذرد، هر از چندی، برخی جناح ها باز از نفوذ انجمن سخن میگویند.
۳.الف- اوتاد
(از یاران برجسته امام زمان) از آنجا که اوتاد جمعِ وَتَد بمعنای میخ است، بنظر می رسد این گروه، از مردان بسیار خالص و دلاور هستند که همچون کوه استوار در خدمت به آنحضرت به سر می برند. (۱) در روایات است که اوتاد ۳۰ تن از یاران خاص حضرت مهدی اند که همیشه در خدمت ایشانند. امام صادق فرموده اند: به ناگزیر برای صاحب این امر، غیبتی است…. و با وجود سی نفر مُلازم هیچگونه وحشتی نخواهد بود. (۲)
ب- البِیعَهُ لله
از برخی روایات معتبر اسلامی اینگونه استفاده میشود که شعار پرچم پر افتخار امام زمان هنگام ظهور، جمله البِیعَهُ لله است. (۳) در برخی روایات دیگر گفته شده: البیعه لله ندائی است که جبرئیل به گوش جهانیان میرساند و مردم شتابان می آیند و با حضرت مهدی بیعت میکنند. (۴)
۱)بحارالانوار ج۵۳؛
۲)الکافی ج۱ ص۳۴۰؛
۳)کمال الدین ج۲ ص۶۵۴؛
۴)الارشاد شیخ مفید ج۲ ص۳۷۹
۴.پ- پرچم های سیاه
در احادیث مربوط به حضرت مهدی و ظهور، از “پرچم های سیاه از خراسان” سخن به میان آمده. با این مضمون که پیش از ظهور امام مهدی، در منطقه خراسان (خراسان قدیم شامل قسمتهای زیادی از ایران، افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان) انقلابی برپا میشود و مردم با پرچم های سیاهی که به اهتزاز درآوردند به حرکت میافتند. (۱)
امام باقر : پرچمهای سیاهی از خراسان بیرون می آید و به جانب کوفه حرکت میکنند. چون مهدی ظاهر شود، اینان کسی را برای بیعت نزد حضرت میفرستند. (۲)
در برخی احادیث، خروج پرچمهای سیاه در آستانه ظهور خواهد بود. رسول خدا میفرماید: هنگامیکه پرچمهای سیاه را که از خراسان می آیند دیدید، بسویش بشتابید، اگرچه با سُر خوردن بر روی برفها باشد. بدرستی که در آن خلیفه مهدی است. (۳)
۱و۲) الغیبه طوسی، ص۴۵۲و۴۵۳
۳) کشف الغمه ج۲ ص۴۷۲
۵.پ- پرچم حضرت مهدی
در روایات آمده، پرچم حضرت مهدی، همان پرچم رسول الله است. امام صادق فرمودند: همراه او پرچم پیامبر است… جبرئیل پرچم را (برای مهدی) خواهد آورد. (۱) امام صادق به ابوبصیر درباره پرچم حضرت مهدی فرمودند: بخدا سوگند، آن پرچم نه از پنبه است و نه از کتان و نه از ابریشم و نه از حریر… از ورق بهشتی است. رسول خدا روز بدر، آنرا برافراشت و بعد در هم پیچید و به علی داد و نزد علی بود تا روز بصره رسید و علی آنرا برافراشت و خدا او را پیروز گردانید… اکنون پرچم نزد ماست. هیچ کس آن را نخواهد گشود تا آنگاه که قائم قیام کند و آن را افراشته کند. (۲)
ت- توقیع : به دست نوشته های امام زمان در زمان غیبت صغرا میگویند. از زمانهای دور، بینِ حاکمان و فرمانروایان، توقیع نویسی مرسوم بوده. در منابع فقهی و تاریخی نیز سخن از توقیع دیده میشود. این توقیعات توسط امام صادر میگردید و بوسیله نائبان خاص، در دوران غیبت صغری، به افراد میرسید.
۱و۲) الغیبه نعمانی ص۳۰۷ و ۳۰۹
۶.ت- تشرُّف: یعنی ملاقات با حضرت مهدی
ج- جزیره خضرا: از مکان های ادّعایی و بحث برانگیزِ محل زندگی امام زمان و فرزندانشان در دوران غیبت کبری میباشد. در برخی کتب دینی از این جزیره بعنوان محل زندگی حضرت نام برده شده است اما همه مطالب درباره آن، به دو تا داستان برمیگردد. که نقل کننده آن نامعلوم است و ایرادات اساسی بر آن وارد است از جمله اینکه هیچ یک از علما را نمی شناسیم که بطور مستقیم یا با واسطه آن را نقل کرده باشند.
متاسفانه با وجود تاکید فراوان دانشمندان شیعه مبنی بر افسانه بودنِ آن دو داستان، عده ای به ترویج آن اقدام کرده و بین داستان این جزیره و مثلث برمودا (که ساختهء رسانه های غربی و افسانه سازان است) ارتباط برقرار کرده اند. برای توضیحات بیشتر، بهتر است به کتاب “جزیره خضرا در ترازوی نقد” اثر سید جعفر مرتضی و ترجمهء محمد سپهری رجوع کنید.
۷-ج- جعفر
ج- جعفر کذّاب: جعفر فرزند امام هادی و عموی امام زمان است که پس از شهادت برادرش امام عسکری، مدعی جانشینی ایشان شد. به همین علت که ادعای امامت کرد، به کذّاب (بسیار دروغگو) شهرت یافت. البته ایت شُهرت و ادعای او در کلمات ائمه، از جمله امام سجاد علیه السلام، پیشگویی شده بود. عملکرد جعفر اینگونه قابل بررسی است. ۱- ادعای امامت. ۲- انکار وارث امام عسکری (توانست به کمک حکومت اموال امام عسکری را تصرف کند). ۳- تحریک دولتمردان بر ضد امام مهدی.
ح- حسین بن روح نوبختی: از نائبان و سفیران خاص حضرت مهدی بود.
ح- حکیمه خاتون: عمهء پدر امام زمان و شاهد ولادت امام زمان و یکی از بانوان نقش آفرین در تاریخ شیعه است. از روایات اسلامی به روشنی میفهمیم که مادر حضرت مهدی، آموزه های دینی را در مکتب این بانوی بزرگوار فرا گرفته است.
۸.خ- خروج خراسانی
در برخی روایات، خروج خراسانی یکی از نشانه های ظهور بیان شده است. اگرچه وی در این روایات به روشنی معرفی نشده، برخی او را مردی از بنی تمیم دانسته اند. در بیشتر روایاتی که از او نام برده اند، او را همراه سفیانی یاد کرده اند.
امام صادق فرمودند: خروج خراسانی، سُفیانی و یمانی در یک سال و یک ماه و یک روز تحقق می یابد و بین آنها پرچمی هدایتگر تر از یمانی نیست. (۱)
در برخی روایات، خراسانی و سفیانی به دو اسب مسابقه تشبیه شده اند که خراسانی از مشرق و سفیانی از مغرب به سوی کوفه در حرکتند. (۲)
خ- خضر نبی
در قرآن از وی بعنوان همراه حضرت موسی در آن داستان معروف یاد شده است. از روایات استفاده میشود که علاوه بر آنکه آن بنده شایسته خدا در دوران غیبت حضرت مهدی، مونس تنهایی های آن امام پنهان خواهد بود (۳)، در دوران حکومت آنحضرت نیز دارای نقش مهمی خواهد بود.
۱)الغیبه طوسی ص۴۴۶؛
۲)الغیبه نعمانی ص۲۵۹
۳)کمال الدین؛ جلد۲ ص۳۹۰
۹.خ- خسف به بیداء
از نشانه های حتمی قیام حضرت مهدی است. واژه خَسف به معنای فرو رفتن و پنهان شدن است و “بَیداء” نام سرزمینی بین مکه و مدینه است. منظور از خَسف به بیداء آنست که سفیانی با لشگری عظیم به قصد جنگ با حضرت مهدی عازم مکه میشود، اما بین مکه و مدینه در محلی که به بیداء معروف است، بطور معجزه آسا به امر خدا در زمین فرو میروند. در روایات بسیاری از این حادثه بعنوان علائم حتمی ظهور یادآوری شده.
امام باقر میفرمایند: «…سفیانی گروهی را به مدینه روانه کند و مهدی از آنجا به مکه رخت بربندد. خبر به فرمانده سپاه سفیانی رسد که مهدی بسوی مکه بیرون شده. او لشگری در پی حضرت میفرستد، ولی او را نیابد… فرمانده سپاه سفیانی در صحرا فرود می آید. آواز دهنده ای از آسمان ندا میکند: ای دشت، آن قوم را نابود ساز. پس آن نیز ایشان را به درون خود می برد و هیچ یک از آنان نجات نمی یابد…»
الغیبه نعمانی ص۲۷۹ باب۱۴
۱۰.خ- خسوف و کسوف غیر عادی
در روایات، کسوف در نیمه ماه رمضان و خسوف در آخر یا اول همان ماه یکی از نشانه های ظهور یاد شده است. “کسوف” در روزهای نخست و روزهای آخر ماه، و “خسوف” در روزهای میانی ماه، طبیعی و عادی است. ولی خورشید گرفتگی در وسط ماه یا ماه گرفتگی در اوایل یا اواخر ماه، ظاهرا غیر عادی است.
امام باقر نیز فرموده اند: ۲ نشانه پیش از قیام قائم پدید می آید: یکی گرفتن خورشید در نیمهء رمضان و یکی گرفتنِ ماه در آخر آن… من به آنچه گفتم داناتر هستم. اینها دو نشانه اند که وقوع آنها، از زمان هبوط حضرت آدم سابقه ندارد.
کافی ج۸ ص۲۲؛ الغیبه نعمانی ص۳۹۰
این نشانه، جزو علائم حتمی ظهور نیست ولی فلسفه این نشانه غیر عادی، میتواند بیدار کردنِ مردم از خواب غفلت باشد. البته برخی بر این باورند خسوف و کسوف این چنینی، در چهارچوب حوادث طبیعی و عادی نیز قابل بررسی است.
۱۱.د- دابه الارض
به معنای بیرون آمدنِ جنبنده زمین است. این پدیده هم در روایات شیعه و هم اهل سنت مورد اشاره قرار گرفته و از آن بعنوان یکی از نشانه های قیامت یاد شده است. پیامبر فرمودند: ناگزیر ده چیز قبل از قیامت رخ خواهد داد، سفیانی، دجال، دابه و… (۱)
آنچه این اتفاق را نزد شیعه مهم ساخته روایاتی است که از«خروج دابه الارض» بعنوان رجعت امام علی یاد کرده است. امام باقر فرمودند: امام علی پس از ذکر اوصاف خود فرمود: …من همان جنبنده ای هستم که با مردم سخن میگوید… (۲) در میان اهل سنت، درباره ماهیت “دابه” و چگونگی خروج او، سخن های فراوانی گفته شده.
در یک جمع‌بندی، دو نوع تفسیر درباره اش وجود دارد: ۱- گروهی آن را یک موجود جاندار و غیر عادی از غیر جنس انسان با شکلی عجیب دانسته اند. ۲- گروهی به پیروی از روایات پرشماری که وارد شده، او را یک انسانِ فوق العاده و متحرک و جنبنده و فعال و قدرتمند میدانند.
۱)الغیبه طوسی ص۴۳۶
۲)کافی ج۱ ص۱۹۸
۱۲.د- دجّال
از نشانه های نزدیک شدنِ رستاخیز بزرگ در عصر ظهور است. دجّال در زبان عرب بمعنی «آب طلا» است و به همین علت به افراد بسیار دروغگو که باطل را حق جلوه میدهند دجال میگویند. از روایات استفاده میشود که او ستمکاری است که در آخرالزمان مردم را گمراه خواهد کرد. در آموزه های سه دین یهودیت و مسیحیت و اسلام از وی سخن گفته شده است. در روایات شیعه از آن بعنوان حادثه ای مهم مقارن با ظهور امام زمان یاد شده است.
درباره دجال چند احتمال وجود دارد:
۱-نام شخص معینی نیست و هر کس با حیله و نیرنگ در صدد فریب مردم باشد دجال است و در واقع گروهی شیّاد هستند. در روایات از این دجال ها فراوان نام برده شده بین ۱۲ الی ۷۰ دجال. (۱) پیامبر فرمودند: پیش از خروج دجال، هفتاد دجال خروج خواهد کرد. (۲)
۲-از میان این دجال ها فردی که در دروغ گویی و مردم فریبی سرآمد بقیه است و فتنه اش بزرگتر است، نشانه ظهور مهدی است. یا همان دجال حقیقی.
از نکات شگفت آور و تامل برانگیز در انبوه روایات شیعه و سنّی، این است که بیشتر پیروان دجال، یهودیان هستند. و در منابع اهل سنت آمده دجال به دست حضرت عیسی کشته خواهد شد.
۱)بحارالانوار ج۵۲؛
۲)کنزالعمال ج۱۴
۱۳.ر- رجعت
زنده شدن مومنان خالص و کافران خالص در عصر ظهور را رجعت گویند. رجعت در لغت بمعنای بازگشت است. یعنی بازگشت به جایی که قبلا هم آنجا بوده.
معنای اصطلاحی رجعت عبارتست از: بازگشت دو گروه از مردگان: مومنان محض و کافران محض –به همان صورتیکه در گذشته بودند- به دنیا پس از ظهور امام زمان و پیش از قیامت تا مومنان از برپایی حکومت جهانی عدل شاد شوند و کافران از ذلت و حقارت ستمگران اندوهگین شوند. (الرسائل الشریف ج۱)
تاکید به قبول داشتنِ رجعت توسط مردم بدین صورت در روایات آمده است: امام صادق فرمودند: “از ما نیست کسی که بازگشت ما باور نداشته باشد” (من لایحضره الفقیه ج۳).
“هر کس به هفت چیز باور داشته باشد، از جمله مومنان است، یکی… و ایمان به رجعت” (وسائل الشیعه ج۲۰)
از این رو عده فراوانی از علمای شیعه، اعتقاد به رجعت را از ضروریات مذهب دانسته اند.
۱۴.ر- رجعت کنندگان
روایات مربوط به رجعت کنندگان به دنیا متعدد هستند که برخی از مهمترین آنها میپردازیم:
امام صادق فرموده اند: هیچ مومنی کشته شده نیست مگر اینکه باز میگردد تا به مرگ طبیعی از دنیا برود و برنمیگردد مگر مومنان محض و کافران محض. (۱)
اولین کسی که به دنیا برمیگردد، حسین بن علی و یارانش هستند، نیز یزید بن معاویه و یارانش، که حضرت یک یک آنان را به هلاکت خواهند رساند. (۲)
همراه قائم ۱۳ زن خواهند بود… برای مداوای مجروحین و رسیدگی به مجروحان… (۳)
در برخی روایات آمده امام زمان هنگام رحلت، سر بر زانوی امام حسین نهاده و جان میدهد و امام حسین کفن و دفن ایشان را انجام میدهند و ایشان سالهای بسیار زیاد پس از حضرت مهدی حکومت خواهند کرد. (۴)
۱)تفسیر قمی، ج۲؛
۲)تفسیر عیاشی، ج۲؛
۳)دلائل الامامه، ص۲۵۹؛
۴)کافی، ج۸ ص۲۰۶
۱۵.ر- رکن و مقام
در روایات مهدویت وقتی سخن از رکن و مقام (کنار کعبه) میشود، مربوط به یکی از موارد زیر است:
۱-محل بیعت مردم با حضرت مهدی در ابتدای ظهور. پیامبر فرمودند: مهدی امتم میان ایشان (امامان) محمدی است که زمین را از عدل و داد پر میکند… بخدا سوگند من کسانی را که میان رکن و مقام با او بیعت میکنند، میشناسم… (۱)
۲-محل کشته شدنِ نفس زکیه و رخ دادنِ یکی از علائم حتمیِ ظهور. امام باقر پس از بیانِ پاره ای از نشانه های ظهور، فرمودند: و جوانی از آل محمد که نامش محمد بن حسن -یا نفس زکیه- است، بین رکن و مقام کشته شود… (۲)
۱)کمال الدین ج ۱ باب ۲۴
۲)کمال الدین ج ۱ باب ۳۲
۱۶.ز- زبور داود
در قرآن زبور، نام کتاب حضرت داود آمده. این کتاب مجموعه ای از مناجات ها و اندرزهای داود پیامبر است که در میان این کتاب، نویدهایی به ظهور منجی موعود داده شده است.
ز- زیارت ناحیه مقدسه
ناحیه در لغت بمعنی جانب است. در غیبت صغری از حضرت مهدی به «ناحیه» تعبیر شده است. شخصی بنام اربلی آن را رمزی بین شیعیان و آن حضرت و اطرافیان نزدی او یاد کرده و میگوید و در آن زمان شیعیان ایشان را با این نام میشناختند.
و زیارتنامه ای است که به امام زمان نسبت داده شده. برخی از علمای شیعه نیز آن را تایید میکنند. متن زیارت خطاب به امام حسین و شهدای کربلا است و از مضامین بلندی در آن استفاده شده است.
زیارت ناحیه عملکرد ستمگرانه بنی امیه را طوری بازگو کرده که تمام مردم دنیا میفهمند در کربلا چه جرم و جنایت بزرگی به فرزندان رسول خدا وارد شده. هیچ زیارتی عمق فاجعه کربلا را همانند زیارت ناحیه مقدسه بیان نکرده است. معمولا فقط در روز عاشورا این زیارت را میخوانند.
۱۷.س- سازمان وکالت
به تشکیلاتی برای آسان سازی ارتباط مردم با حضرت مهدی، در غیبت صغرا می گویند. یکی از تشکّل های مهمی که در دوران امامان پیش از امام زمان شکل شکل گرفت، تشکیلات وکالت بود. امامان بزرگوار برای آماده کردنِ هرچه بیشترِ مردم، برای تحمل دوران غیبت حضرت مهدی، به وجود آوردند و از زمان امام کاظم راه اندازی شد تا بدینوسیله، امور را به عهده افراد شایسته بگذارند.
۱۸.س- سرداب سامرا
زادگاه حضرت مهدی و محل دفن امام هادی و امام حسن عسکری میباشد. سردابی که محل عبادت و استراحت امامان بود نیز در آنجا قرار دارد. روایات زیادی وجود دارد که نشان میدهد امام مهدی با پدرشان در سامرا زندگی میکردند.
محل آغاز غیبت حضرت مهدی میباشد. در گذشته بیشتر خانه ها در مناطق گرمسیر عراق، سرداب (زیرزمین) داشتند تا ساکنان منزل از گرما در امان باشند.
سردابی که در منزل حضرت مهدی بود، محل زندگی و عبادتِ امام هادی، امام حسن عسکری و امام مهدی بود و بیشترِ دیدارها با حضرت ولی عصر در زمانِ پدر، در همین سرداب صورت میگرفت و به همین علت است که شیعیان پس از زیارت امام هادی و امام عسکری، در این محل حاضر میشوند و نماز میخوانند.
نکته مهم اینکه بدونِ تردید زائران، فقط از آن جهت به این مکان مقدس احترام می گذارند که محل سکونت، زندگی، عبادت، نیایش و تلاوت قرآنِ انسانهای کامل بوده است. و از این رو زوّار در آنجا نماز میخوانند و کسی بر این عقیده نیست که امام مهدی در آن سرداب سکونت دارد یا از آنجا ظهور خواهد کرد.
۱۹.س- سفیانی
نام و نَسَب او: امام صادق فرمودند: پسر خورنده جگرها (هند جگرخوار) از بیابانی خشک خروج میکند… نامش عثمان و نام پدرش عنبسه است. او از فرزندان ابوسفیان است. (۱)
ویژگی هایش: امام باقر فرمودند: سفیانی… هرگز خدا را نپرستیده و هرگز مکه و مدینه را ندیده است. او میگوید: خدایا انتقام، سپس دوزخ. (۲)
امام صادق: اگر سفیانی را ببینی، خبیث ترین انسانها را دیده ای… به قدری خبیث است که زنی را که از او فرزند دارد زنده به گور میکند از ترس آنکه مبادا مکانش را نشان بدهد. (۳)
حتمی بودنِ قیامش: امام باقر: برخی از امور غیر حتمی اند و برخی حتمی، و سُفیانی از جمله امور حتمی است که چاره و گریزی از آن نیست. (۴)
امام رضا فرمودند: قیام قائم از سوی خدا حتمی است و خروج سفیانی نیز از سوی خدا حتمی است و هرگز بدونِ سفیانی، قائمی نخواهد بود. (۵)
۱و۳) کمال الدین باب۵۷؛
۲و۴) غیبه نعمانی باب۱۸؛
۵) قرب الاسناد ح۱۳۲۹؛
زمان قیامش: امام باقر فرمودند: سُفیانی و قائم در یک سال خواهند بود. (۱)
امام صادق فرمودند: خروج سفیانی از امور حتمی است و در ماه رجب واقع میشود. (۲) (البته این احتمال نیز وجود دارد که در ماه دیگری خروج کند و بداء حاصل شود و زمانش تغییر کند.)
اقداماتش: او در شام خروج میکند. با تظاهر به دینداری مردم فراوانی را فریب میدهد و در کشورهای اسلامی کشتار راه می اندازد و برای کشتن آنان جایزه تعیین میکند. مدت حکومتش ۹ماه است. پس از ظهور امام زمان، لشکری برای جنگ میفرستد ولی در منطقه بیداء (بین مکه و مدینه) به امر خدا همه لشکریانش جز چند نفر، در زمین فرو رفته و هلاک میشوند. (۳)
۱)غیبه نعمانی باب۱۴؛
۲)کمال الدین باب۵۷؛
۳)فرهنگنامه مهدویت ص۲۰۵
